Kitap Tapusu: Ekslibris

Yazar: Halis DİLMAN

Ekslibris, kitapların iç kapağına yapıştırılmak için hazırlanan ve üzerinde çeşitli resimlerle, kitabın sahibinin ismi yer alan ufak etiketler, ya da grafik çalışmalardır. Bunlar, kitabın, kimin kitaplığından olduğunu anlatmış olur, ayrıca, bir kitaba ad yazmanın saygıdeğer ve sanatsal yolu haline dönüşürler. Ekslibris, kitapların kartviziti; kitapseverler için de kitapların tapusu olmuştur.

Ekslibris: O’nun kütüphanesinden

İngilizce “bookplate” olarak da bilinen Ekslibris, kitap sahibini tanıtır, onu yüceltir ve kitabı ödünç alan kişiye iade etmesini anımsatır. Bir mülkiyet işareti, sahiplenme göstergesi olmanın yanında kitabın hırsızlığa karşı korunmasını sağlama işlevinin de olduğu söylenebilir. Sözcük olarak o’nun kitabı, o’nun kitaplığına ait veya o’nun kütüphanesinden anlamına gelir.

Bir ihtiyaç grafiği olarak doğmasına karşın, estetik kaygılarla yapılan özgün yapıtlardır. Çok uzun bir geçmişe sahip bu sanat dalı, yapıldığı döneme ait kültürel, tarihsel özellikleri günümüze taşıması nedeniyle de ilgi çekmekte, sanatçılar ve koleksiyoncular arasında önemli bir değiş tokuş objesi olarak kullanılarak önemli bir iletişim aracı haline gelmektedir.

İlk örneği 3400 yıl önce

Ekslibrisin ilk ve en eski örneğinin M.Ö. 1400 yıllarında açık mavi renk bir fayans üzerine yapıldığı, bunun da III. Amenofis’in kitaplığına ait olduğu ve bu levhaların papirüs rulolarını korumak için kullanılan ağaç sandıklara takıldığı tahmin edilmektedir.

Kitap hırsızlığına karşı ekslibris

Gerçek anlamda Ekslibrisler matbaanın icadıyla birlikte yapılmıştır. Ortaçağ’da yalnız kilisenin ve prenslerin ellerinde bulunan çok kıymetli el yazması kitaplar, matbaanın icadı ile birlikte alt düzeydeki soylular ve eğitim görmüş burjuva sınıfı tarafından da elde edilmiştir. Böylece tek kopya olma özelliğini kaybeden bu kitaplar, hırsızlıktan ve kaybolmalardan özel bir mülkiyet işareti olan Ekslibrisler yoluyla korunmuşlardır.

Osmanlı’da ekslibris yerine mühürler var

Kütüphane ve kitap kültürü, dönem itibariyle çok zengin olan Osmanlılarda ise el yazması ve basılmış kitaplarda mülkiyet işareti olarak mühürler kullanılmıştır. Mühürler, Ekslibris türüne girmese de özgün kaligrafik yapılarıyla ait oldukları kişilerin arması olarak Ekslibris işlevini görmüşlerdir.

Türkiye batıdan alınmış kitaplarla Ekslibrisi tanımaya başlamıştır. Avrupa ülkelerinde yaygın olarak kullanılan Ekslibrisli kitaplar, ikinci el satışlarla ülkemize girmiş, bu kitapların sahipleri öldüğü zaman ise yakınları tarafından kütüphanelere bağışlanmış ya da sahaflara satılmıştır. Bu sayede Milli Kütüphane, Boğaziçi Üniversitesi ve Yapı Kredi Bankası Kütüphaneleri ile Basın Müzesi’nde bulunan eski kitapların birçoğunda Ekslibris bulunmaktadır.

Yazar: Halis DİLMAN / Fotoğraf: Özlem DİLMAN

Bu çalışma, ilk olarak mavimikrofon dergisinin mart 2014 sayısında yayınlanmıştır.