Meclis tutanaklarının mimarı: stenografi

Stenografi, çağlar öncesinden bugüne; hatiplerin konuşmalarını hızlı bir şekilde yazıya geçirebilmek amacıyla ortaya çıkan, sembollerle kısaltmaya dayanan bir yazı metodu. TBMM tutanaklarının stenografi aracılığıyla kayıt altına alındığını öğrenmemle; birkaç vakittir stenograflarla tanışmak ve yönteme ilişkin ayrıntıları öğrenmek istiyordum. Bu amaçla umutsuzca TBMM Tutanak Hizmetleri Başkanı Doğan Aytop‘a, meclis stenograflarıyla tanışmak ve stenografiye ilişkin bilgi almak istediğimi içeren bir mail yazdım. Kendisi, mütevazı bir şekilde mailimi cevaplayarak beni meclise davet etti ve odasında ağırladı.

Stenografi nedir? Tarihi

Stenografi, Yunanca stenos (dar) ve graphie (yazma) kelimelerinin birleşmesiyle oluşur. (ing. shorthand) Stenografi methodu Roma’ya dayanıyor. Örneğin ünlü hatip Çiçero’nun söylevleri stenografi yöntemiyle kaydedilmiştir.

21. yüzyılda stenografi’yi tahtından eden iki önemli gelişme yaşanmıştır. Birincisi ses kayıt cihazlarının icadı, ikincisi de speech-to-text (konuşmanın yazılım aracılığıyla yazıya geçirilmesi) yazılımların ortaya çıkması. Ancak ses kayıtlarının yazıya dökülmesinin uzun sürmesi ve speech-to-text yazılımlarının ise henüz %100 doğruluğa ulaşamaması nedeniyle stenografi çeşitli alanlarda kullanılmaya devam etmektedir. Türkiye’de stenografinin kullanıldığı -belki de tek- alan Meclis tutanakları.

Stenografi yöntemi ve özellikleri

Stenografi yöntemiyle dakikada yaklaşık  250 kelime yazılabilmekte. (Her kelimenin ortalama 5 harfli olduğunu düşündüğümüzde 250 kelime 1250 vuruşa denk geliyor. 2013 Türkiye internet klavye şampiyonası birincisi Celal Aşkın ise dakikada 782 vuruş yapmıştı.)

Geleneksel stenografi sistemleri, özel stenografi kalemiyle kağıda yazılırken; şimdilerde steno daktilolar kullanılıyor.

TBMM’de stenografi

Türkçe’nin sondan eklemeli bir dil olması nedeniyle, Türkçe’ye uygun bir steno daktilosu geliştirilememiş. Dolayısıyla meclis stenografları hâla klasik usulle yani kalem ve kağıtla konuşmaları yazıya aktarıyorlar. Doğan Aytop, geliştirecekleri yeni sistemle bu usulü en aza indireceklerini söylüyor.

TBMM, stenografiyi kullanan tek resmi kurum olarak Türk stenografisini geliştirmek amacıyla bir Stenografi kitabı hazırlamış. Yakın zamanda stenograflar için sözlük ve bu kitabın genişletilmiş versiyonu da TBMM tarafından hazırlanacakmış. Aynı zamanda meclis belirli aralıklarla bünyesinde genç stenograflar yetiştrimek adına kurslar da düzenliyor. Bu kursu almaya hak kazanan ve kursu başarıyla bitiren stenenograf adayları kadrolu stenograf olarak TBMM’de işe başlıyor. En son 2012 yılında 26 kişilik kadro açılmış. Toplam 63 stenografın çalıştığı meclis bünyesine bu yıl ya da önümüzdeki yıl da stenograf alımı yapılacak. İlgilenenler için stenografi yönetmeliği şurada. Stenografların maddi şartlarının da gayet iyi olduğunu belirtelim.

Stenograflık, eğlenceli görünmesinin yanında esasında zor bir meslek. Meclis içerisinde karşılaştığım iki stenograftan biri bel ve boyun fıtığından şikayetçiydi; ötekininse sanıyorum steno yazmaktan bileği zarar görmüştü, zira bileği bandaj sarılıydı.

Meclis tutanakları nasıl hazırlanıyor?

Meclis tutanakları, genel kurulda yaşanan tüm olayları yansıttığından genel kuruldaki her oturumda mutlaka stenograf ekibi de  hazır bulunuyor. 23. dönemle birlikte genel kurul konuşmalarının yanı sıra tüm komisyon konuşmaları da stenograflar tarafından kayda alınmaya başlanmış.

Genel kuruldaki her oturumda dört stenograf ve tutanak hizmetleri başkan yardımcısı, hatip kürsüsünün sol tarafındaki yuvarlak masada bulunuyor. (Resim) Stenograflardan her biri yalnızca 2.5 dakikalık konuşma bölümünü kayda alıyor. İki buçuk dakika sonrasında sonraki stenograf devreye giriyor. Devri daim yapan iki buçuk dakikalık kısımlar, yarım saati bulduğunda mevcut stenograf ekibi yerine bir başka ekip görevi  devralıyor ve konuşmaları kaydediyor.

Hazırlanan stenolar, uzman stenograflar ve başkan yardımcıları tarafından kontrol edilerek son haliyle latin alfabesine dökülüyor. Tutanak hizmetleri başkanı Aytop, milletvekillerinin konuşmalarının birer saat içerisinde kendilerine e-mail yoluyla da ulaştırıldığını söylüyor.

Diğer alanlarda stenografi

Stenografi bugün meclis tutanakları dışında, yabancı ülkelerde duyma engelliler için televizyon canlı yayınlarında da etkin bir şekilde kullanılıyor. Canlı yayınlarda, stenograflar söylenenleri kayda alıyor, bilgisayar stenografi ile yazılmış metni otomatik olarak esas dile çevirip ekrana altyazı olarak sunuyor. Böylelikle yayın, duyma engelliler tarafından takip edilebiliyor.

Ölmek üzere olan bir yöntem olan stenografi konusunda Türkçe kaynak sayısı oldukça sınırlı. İlgi duyanlar shorthand araması ile daha ayrıntılı bilgilere ulaşabilirler.

Ziyarette stenografiye ilişkin birçok meclis anısı dinledim; ancak malumunuz, herkesin vakti kısıtlı, bir blog yazısı için ayrılan uzunluğu çoktan aştık. 🙂 Mailimi dikkate alarak beni Meclis’e davet eden Sayın Doğan Aytop’a teşekkür ediyorum.